Hayvanların kendilerini aynada tanıyıp tanıyamadıklarına ilişkin araştırmalar, 1970'li yıllarda başladı ve o zamandan bu yana yalnızca bir avuç tür bu testi geçebildi. Her gün aynadaki yansımamızı inceleyen tek canlı türü olsak da, yansıtıcı yüzeylerde kendimizi tanıyan tek canlı türü biz değiliz.
Bilim insanları, 1970'te yayınlanan şempanzeler (Pan troglodytes) üzerindeki araştırmayla başlayarak, çok çeşitli türlerde ayna tanıma için testler yaptılar. Karıncalardan manta vatozlarına ve Afrika gri papağanlarına (Psittacus erithacus) kadar birçok hayvan, kendilerine ayna gösterildiğinde öz farkındalık belirtileri açısından incelendi. Ancak, bu testlerin sonuçları karışıktı ve araştırmacılar arasında testin geçerliliği konusunda tartışmalara yol açtı.
Emory Üniversitesi'nde primatolog olan Frans de Waal, birçok hayvanın bu testi geçemediğini dile getirerek, kapuçin maymunları üzerinde yapılan testlerin başarısız olduğunu belirtiyor. De Waal'a göre, hayvanların eğitim veya ödül olmadan aynada kendilerini tanımaları ve kendiliğinden davranışlar sergilemeleri gerekiyor.
Peki Hangi Hayvanlar Bu Testi Geçti?
1970'lerde yapılan şempanze deneylerinde, dört şempanze anestezi altına alındı ve yüzlerine kırmızı boya ile işaretlendi. Uyandıklarında, aynada işaretlenen bölgeleri incelediler ve bu da kendilerini gördüklerini anladıkları anlamına geliyordu. Bu test, ayna öz farkındalığının en kesin kanıtı olarak kabul ediliyor.
Diğer büyük maymunlar da bu testi geçti. Orangutanlar kendilerini tanıdı ve hatta 1973'teki bir çalışmada vücutlarındaki izleri bile tespit ettiler. 1994'te yapılan bir çalışmada bonobolar, ayna kullanarak vücutlarının başka türlü göremeyecekleri bölgelerini incelediler. Goriller için sonuçlar daha belirsizdi.
Maymunlar genellikle kendi yansımalarını başka bir hayvan olarak görürler; ancak bazı türler, kapsamlı eğitim programlarının ardından kendilerini tanıyabiliyor. Ancak, bu eğitim sürecinin ayna testinin sonuçlarını geçersiz kılabileceği konusunda tartışmalar devam ediyor. Cardiff Üniversitesi'nde güvercinlerde öğrenmeyi inceleyen bilişsel psikolog Ellen O'Donoghue, eğitim egzersizlerinin öz farkındalığın güvenilir bir kanıtı olmadığını öne sürüyor.
Yakın zamana kadar, testi ikna edici bir şekilde geçen tek kara memelisi Bronx Hayvanat Bahçesi'ndeki bir Asya filiydi (Elephas maximus). Ancak, Neuron dergisinde Ocak 2024'te yayınlanan bir çalışma, farelerin de aynada kendi vücutlarındaki değişiklikleri tanıyabildiğini öne sürdü.
Yunuslar üzerinde yapılan çalışmalar da onların kendi yansımalarını ayırt edebildiklerini öne sürüyor. Aynalar yerine video kullanan 1995 tarihli bir çalışma ve aynalar kullanan 2001 tarihli bir çalışma, yunusların vücutlarında bırakılan izleri incelemek için görüntülerini kullandıklarını gösterdi.
2008 yılında, Avrasya saksağanlarını (Pica pica) inceleyen araştırmacılar, memeli olmayanların aynada kendini tanıma yeteneğine sahip olduğuna dair ilk kanıtı buldular. Güvercinler de testi geçtiler, ancak yalnızca sıkı bir şartlandırma döneminden sonra. 2022'de, vahşi Adélie penguenleri (Pygoscelis adeliae) de aynada kendini tanıma belirtileri gösterdi, ancak vücutlarını işaretlemek yerine boyunlarına yerleştirilen renkli önlüklere tepki verdiler.
Alt düzey hayvanlar üzerinde yapılan testler ise özellikle tartışmalıdır. 2015 tarihli bir çalışma, karıncaların yansımalarına baktıklarında kafalarından mavi boyayı çıkarmaya çalıştıkları için bir miktar öz farkındalığa sahip olabileceklerini öne sürdü. 2016 tarihli bir çalışma, manta vatozlarının ayna gösterildiğinde kendilerini incelediklerini ve baloncuklar çıkardıklarını buldu. Ancak hiçbir işaret testi yapılmadı. 2019 tarihli temizleyici çıngıraklar (Labroides dimidiatus) üzerinde yapılan bir deney, onları bir aynada gördükten sonra alt taraflarında oluşan boya izlerini çıkarmaya çalıştıklarını buldu. 2024 tarihli fare çalışmasında ise, farelerin vücutlarındaki izleri kaldırdıkları görüldü; lekeleri görebilenler bunları kaldırırken, tüyleriyle karıştığı için lekeleri göremeyen fareler kaldırmadı. Araştırmacılar fareler lekeleri kaldırırken beyinlerini taradılar ve ventral hipokampal CA1 nöronları adı verilen bir beyin hücresi alt kümesinin aktif olduğunu buldular. Benzer bir devrenin insanın kendini tanımasında rol oynayıp oynamadığı ise henüz bilinmiyor.
