Yelin BALCI'nın 2 Haziran 2023 tarihli yazısı: İnsan Sağlığını Dönüştüren Genetik Teknolojiler
Merhaba değerli okurlar, bugün sizlere genetik bilimi ve genetik mühendisliği alanındaki güncel araştırmalar hakkında bilgi vermek için bir söyleşi hazırladık.
Gen Bilimi ile ilgili en son gelişmeleri ve gelecek vaat eden çalışmaları Genetik Mühendisi Dilara SARI ile konuşacağız.
Haydi, söyleşimize başlayalım…
Yeliz BALCI (Y.B): Kendinizden kısaca bahseder misiniz?
Dilara SARI (D.S): Sabancı Üniversitesi Moleküler Biyoloji, Genetik ve Biyomühendislik mezunuyum. Mezuniyet sonrası Kök hücre-Rejeneratif Tıp ve Epigenetik-Nutrigenetik alanlarında eğitim aldım. Şimdilerde ise kendi girişimim üzerinde çalışıyorum. Araştırmacı ve meraklı biriyimdir, biyoteknoloji, genetik ve bilimsel gelişmeleri yakından takip ediyorum. Bu gelişmeleri ise sosyal medya hesaplarımda Genetik Mühendisi rumuzu ile paylaşıyorum.
Yeliz BALCI (Y.B): Genetik mühendisliği, insan sağlığı ve hastalıklarının tedavisi için nasıl kullanıyor kısaca bahseder misiniz?
Dilara SARI (D.S): Elbette kullanılıyor lakin henüz genleri değiştirmek söz konusu değil. Erken tanı ve gen tedavisi olarak faydalanıyoruz. Bireylerin genetik hastalık taşıyıcısı olup olmadığına, anne karnındaki bebekte genetik bir anomali olup olmadığına bakabiliyoruz. Bununla birlikte PGT adı verdiğimiz yöntem ile eğer bireylerde genetik taşınan hastalık veya anomali var ise sağlıklı çocuk sahibi olunmasını sağlıyoruz. Aynı zamanda kanser panelleri ile kişilerin majör ve minör yatkınlıkları değerlendiriliyor ve buna göre aksiyon alınıyor. Erken tanı kısmında söyleyecek çok şey var neredeyse pek çok hastalık genetik yatkınlıklardan etkilendiği için her alanda kullanılıyor. Tedavi kısmında ise SMA gibi nadir taşınan genetik hastalıklarda kesin olmasa bile hayat kalitesini arttıracak gen tedavileri kullanılıyor.
(Y.B): Genetik mühendisliği teknolojisi, düşük gelirli ülkelerdeki insanların beslenme ihtiyaçlarını karşılayabilir mi? Bu konuda yürütülen çalışmalar var mı?
(D.S): Yapay et sanırım bu konunun en orta yerinde yer alıyor. Çok az bir hayvan hücresi ile laboratuvarda et üretmek mümkün üstelik üreticiler tadının birebir aynı olduğunu söylüyor. Hayvanlardan alınan kök hücrelerin besleyici bir sıvıda çoğaltılması ile et üretiliyor. Bu et kıyma formunda oluyor, yani köfte vs. gibi kullanılabiliyor. Bu çalışlar pek çok farklı firma tarafından yönetiliyor ve önümüzdeki senelerde raflarda görebiliriz. Yurt dışında satılan yerler mevcut. Artan dünya nüfusunun gıda ihtiyacını karşılamak için mantıklı buluyorum. Ayrıca küresel ısınma sebebi ile mahsül alınamayan ürünler üzerinden çalışmalar yürütülüyor. Yüksek ısılarda bile yüksek kalite mahsül alınması için hibrit ve GDO’lu tohumlar üretilmekte. Genel toplum bakışında iyi bir konumda olmadığını biliyorum bu tohumların lakin aslında insan sağlığına sanıtlanmış bir zararları yok, aksine gelecekte kıtlık dönemlerinde faydasını göreceğiz.
(Y.B): Genetik mühendisliği teknolojisi, nesli tükenme tehlikesi altındaki türlerin popülasyonunu artırmak için kullanılıyor mu?
(D.S): Elbette, nesli tükenen canlıların eğer hiçbir şans kalmamış ise klonlanması yapılıyor.
(Y.B): Genetik alanında en büyük keşiflerden biri olan, Nobel ödüllü CRISPR-Cas9 teknoloji nedir? CRISPR, genetik mühendisliği açısından hangi amaçlar için kullanılabilir?
(D.S): CRISPR’ın açılımı 'Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats' türkçesi 'Düzenli aralıklarla bölünmüş palindromik tekrar kümeleri'. Aslında kendi içinde tekrar eden ve bir nevi doğal bağışıklık sunabilen DNA dizilimidir. Sisteme giren yabancıları tanımlar ve bunu hafızasında tutar, bilim insanları bu sistemi kendi kontrollerinde kullanmabileceklerini keşfetti. 21. yüzyılın en önemli biyolojik bilimsel keşiflerinden biridir. Bu yöntem şu şekilde çalışıyor, hatalı mutasyonlu veya hastalıklı gen dizilimden Cas9 enzimi ile direkt çıkartılıyor bu sırada, yine Cas9 dan alınan bilgi ile kesik kısım onarılıyor. Bu sistem dışarıdan manipüle edilerek istenilen gen üzerinde kesip/onarılabiliyor. (Başka enzimlerde olabiliyor örneğin Cas14, Cas13a-13b vb.)Aynı zamanda genetiğiyle oynanmış bitki ve hayvan üretimi CRISPR sayesinde mümkün.
- 2 şekilde uygulanabilir:
1) İnsan alınan hücreler CRISPR/Cas sistemi ile uyarılır ve tekrar geri vücuda gönderilir.
2) Direkt olarak CRISPR/Cas enzim sistemi hastaya verilir.
Bu düzenleme ile sahip olunan genetik hastalıklar veya dışarıdan DNA’yı hedef alarak yerleşen tüm hastalıklardan kurtulma ve geni düzenlemek mümkün hale gelmiştir. Lakin hala klinik olarak deneyler devam etmektedir. CRISPR sonucunda yanlış bağlanmalar ve hatalar meydana gelebilir. İlerleyen günlerde amaç bu tekniği güvenli ve hatasız kullanmaktır.
Şuana kadar yapılan çalışmalarla:
Transtretin Amiloidoz tedavisinde Faz1 olumlu sonuç verdi.
HIV virüsü DNA’sı insan DNA’sından başarıyla ayırıldı
Farelerde ölüme sebebiyet veren kas erimesi DNAdan ayırılarak sağlıklı bebekler dünyaya getirildi.
Kansere sebep olan gen/genlerin DNA’dan ayırılmasına yardımcı olabileceği için umut vaad etmektedir, klinik araştırmalar hala devam etmekte.
CRISPR ile düzenlenen gıdaların besin içeriğinin arttırılması sağlanmıştır.
(Y.B): Genetik mühendisliğinde etik sorunlar nelerdir ve bu sorunlarla nasıl başa çıkılabilir?
(D.S): İnsan üzerinde deneyin yasak olması, embriyonik kök hücrenin kullanılmaması, insan klonlamanın yasak olması, embriyoların özelliklerini belirlemenin çoğu ülkede yasak olması. Daha çok şey sayabilirim elbette size ana problem genetik mühendisliğinin ucunun çok açık ve tehlikeli olması bu sebeple deneylemenin sıkı olması gerekiyor. Bu kısıtlamaları sorun olarak görmüyorum zira yanlış ellerde kötü sonuçlar doğurabilecek çalışmalar.
Söyleşimizin ikinci kısmında;
- Epigenetik nedir ve neden önemlidir?
- Epigenetik değişiklikler, kalıtsal hastalıkların nedeni olabilir mi?
- Genetik mühendisliği alanında çalışan bir araştırmacı olarak yaşadığınız en büyük zorluk nedir?
Sorularına cevap arayacağız.
Bekleriz…
