Teşkilat-ı Mahsusa ve Savaş Öncesinde Kafkasya'da İstihbarat Çalışmaları

Hüseyin ALPASLAN'ın 3 Ağustos 2023 tarihli yazısı: Teşkilat-ı Mahsusa ve Savaş Öncesinde Kafkasya'da İstihbarat Çalışmaları

Osmanlı Devleti’nin topraklarında 19’uncu yüzyılın son çeyreğinde yabancı devletlerin istihbarat faaliyetlerini yoğunlaştırmasının ardından, karşı faaliyet yürütecek güçlü bir istihbarat örgütüne ihtiyaç doğmuştur. II. Abdülhamid dönemindeki hafiyelik teşkilatı 1909 tarihinden sonra hiçbir iş yapamaz hale gelmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyetinin güçlenmesi ve devlet yönetiminde etkin hale gelmesi ile beraber istihbarat faaliyetlerine önem verilmiş, ilk zamanlar da fedai ve gönüllüler vasıtasıyla İstihbarat yapılmıştır.

Eşref Kuşçubaşı’ya göre ise; 1911-1913 arasına gelen bir tarihte, İttihat ve Terakki Cemiyetine bağlı gönüllü ve fedailerin bulunduğu gizli örgütlenmenin adına, gayri resmî olarak Teşkilat-ı Mahsusa adı verilmeye başlanmıştır (Şimşek, 2004: 78). 

Enver Paşa, 4 Ocak 1914 yılında Harbiye Nazırı olmuştur. 1912-1913 tarihlerinden bu yana ayrı bir grup halinde faaliyetlerde bulunan Teşkilat-ı Mahsusa, Enver Paşa’ya bağlı, giderleri Harbiye Nezaretinden karşılanan bir istihbarat örgütü olarak çalışmıştır (Zürcher, 2018: 97). Enver Paşa örgütün bütün çalışanlarını bir nizamname ile yeniden bir çatı altında toplamış ve Teşkilat-ı Mahsusa’ya 5 Ağustos 1914 tarihinde yayınladığı gizli bir emirle resmi bir kimlik kazandırmıştır (Şimşek, 2004: 78). 

Teşkilatın isim babası Veteriner Albay Rasim Bey’dir (Hiçyılmaz, 2016: 39). Enver Paşa ilk önce teşkilatın başına Kıdemli Yüzbaşı Süleyman Askeri Bey’i getirmiştir. Birinci Dünya Savaşı’ndan önce Balkan Savaşı’nda bulunmuş olan Süleyman Askeri Bey sonraları Yarbaylığa kadar yükselmiştir (Tansu, 2016: 130). Teşkilat-ı Mahsusa resmi olarak faaliyetlerini Harbiye Nezaretine bağlı olarak yürütürken, siyasi alanda gayrinizami savaşın gereklerini daha işler ve verimli hale getirebilmesi maksadıyla isim değişikliğine gidilmiştir. 1915 yılında Binbaşı olan Süleyman Askeri’nin Basra Körfezi’ne gönderilmesinin ardından, Teşkilat-ı Mahsusa’nın ismi Umur-ı Şarkıyye Dairesi (Doğu İşleri Dairesi) olur. Teşkilatın başına Şura-yı Devlet üyesi olan Ali Başhampa getirilir. Ali Başhampa’nın 5 Nisan 1915 tarihli göreve başlama yazısında Doğu İşleri Dairesi başkanı olarak göreve başladığı anlaşılmaktadır (BOA: D. 2376, G.33: 1-3). Doğu İşleri Dairesinin Kafkas masası yöneticiliğini ise Süvari Üsteğmen Adnan Efendi yapmıştır.

Teşkilat-ı Mahsusa’nın ülküsü; İslam Birliği ve Pantürkizm fikirlerine uygun politika ve faaliyetler yürütmektir. Gayesine ulaşmak için bütün İslamları bir bayrak altında toplamak, Türk ırkını siyasi bir birlik içerisinde bulundurmaktır. Bu ülkü ve gaye doğrultusunda ülke içinde ve dışında Osmanlı Devleti’ne zarar verecek yıkıcı bölücü unsurlarla mücadele etmeyi görev edinmiştir.

Teşkilatın yöntemleri ise şöyledir: gayrinizami harp kurallarına uygun düşmana saldırı yapmak, yeraltı unsurları ile halkı kendi ülküsüne ikna ederek yanına çekmek, casusluk ve sabotaj eylemleri ile propaganda ve karşı propaganda, şaşırtma, istihbarat toplama, araziyi lehine kullanma gibi faaliyetleri yürütmektir.

Teşkilat-ı Mahsusa; kendi mensuplarının muharebe eksikliğini gidermek, lojistik ihtiyacını temin ile ateş gücü için gerekli silah ve cephaneyi sağlamakla yükümlüdür. Teşkilatın icra edeceği görevler için plan ve harekât emirlerini hazırlamak ise teşkilata üye Kurmay subayların görevidir.

Ağustos 1914 ayından itibaren, Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kafkasya faaliyetleri kapsamında Cemal Azmi Bey, Trabzon Valiliği’ne atanmıştır (Bilgin, 2017: 148). Yine İttihat ve Terakki içinde etkin olan Doktor Bahattin Şakir Bey ve Mithat Şükrü Erzincan’a gönderilmişlerdir. 9 Ağustos 1914 günü Teşkilat-ı Mahsusa üyesi olan, ayrıca Karadeniz bölgesi etkinliğiyle bilinen Topal Osman Ağa, Rusların bölgedeki faaliyetlerini durdurmak, saldırı ve sabotaj yapmak üzere bir çetenin başına getirilmiştir.

Ağustos ayı içerisinde, İttihat ve Terakki Partisinin İaşe Nazırı Kara Kemal Bey, Trabzon’a gelen Gürcülerle görüşmeler yaparak onlardan Teşkilat-ı Mahsusa için çalışacak çeteler devşirmek istemiştir. Trabzon’daki Teşkilat-ı Mahsusa lideri Rıza Bey’ de Gürcülerin Osmanlı Devleti tarafında yer almaları için çalışmalar yapmıştır. Batum’da bir irtibat merkezi açılarak gizli şekilde çalışılmıştır. Gürcülerden etkili bazı kişiler Osmanlı Devleti’nin bölgede bulunan yetkilileri ile görüşmeler yapmışlar ve yapılan anlaşma üzerine Koç Bey ve Emir Süleyman Beyler, Sohum ve Tiflis’te görevlendirilmişlerdir (Bay, 2015: 79-80).

Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kafkas bölgesinde nasıl teşkilatlandığını 4 Eylül 1914’’te Bahattin Şakir Bey şöyle bildirmiştir. (ATASE, BDH. Kls. 246, Dos. 705, Fih. 1-4.);

“Kafkas kolunun ihtiyaçları imkânlar ölçüsünde tamamlanarak bu kol sevk edilmiştir. Kafkas bölgesi genel komutanı olarak Müfettiş Hilmi Bey tayin edilmiştir. Yardımcısı da Jandarma Yüzbaşı Emin Bey’dir. İslamsorlular, İdris Bey, Eyüp Paşa, Terkinik Oğlu Mehmed çeteleri asıl kuvveti oluşturmuştur. Balaban aşiretinden ve Çerkes gönüllülerinden oluşturulacak kuvvet de bu kuvvete ilave edilecektir. Pasin Kolu diye belirtilen yer Hilmi Bey kuvvetidir. Burası merkez kuvveti olup karargâhı şimdilik “Hoşap” ve civarındadır. 

Galatalı zabitlikten emekli Halil Bey, sol taraf kumandanı olarak tayin edildi. Yanında Jandarma Mülazımı Nusret bulunmaktadır. Kale boğazı hudud bölük kumandanı Mülazım Tahsin Bey de kuvvetleriyle hazır durumdadır. Gürcülerden Sabit Bey, Karapapaklardan Nadir Bey, Canfeda çeteleri asıl kuvveti oluşturmaktadır. 10 kişilik bir eşkıya çetesi de bu kuvvete katılmak üzeredir. Sol taraf kuvvetinin karargâhı Kale boğazında “Dardus” köyüdür. Bu kol Narman. Bu kol Trabzon harp sahasıyla irtibat kurabilecektir. 

Dr. Fuat sağ kanat kolunu oluşturuyor. Hudud bölük zabitanı da gerektiğinde kendisine yardımcı olacaktır. Aslan ve Kahraman Beyler’ in oluşturduğu 50 kadar süvari şimdilik asıl kuvveti oluşturmaktaysa da daha sonra düzenlenecek ve takviye edilecektir. Sağ tarafın karargâhı şimdilik “Karakilise”dir” 

Bahattin Şakir Bey örgütlendikleri yerleri ve görevlerini bildirdikten sonra aynı belgenin devamında teşkilatın maddi ve sıhhi ihtiyaçları ile ilgili bilgi vermeye şöyle devam etmiştir: 

“Mevcut para yüz liradır. Bu para üç kol arasında paylaştırılmıştır. Çok az bir para ile hareket edilmek zorunda kalınmıştır.  

Mülki, askeri, sıhhi teşkilattaki kişilerden oluşan bir komisyon kurdurdum. Komisyon başkanı vali vekili olsa da komisyonu ben idare ediyorum. Burada kurulan komisyonla birlikte; askerin levazım, iaşe, sağlık alanlarında ihtiyaçlarını karşılamaya çalışıyorum. Hilal-i Ahmer Cemiyeti ile de temasa geçilmiştir. Fakat ihtiyaç duyulan birçok şey gerekli yerlerden istenildiği halde bir sonuç alınamamıştır. Acil olarak para ve manliher tüfeği mermisi, bomba, dürbün istiyorum. Hemen gönderiniz.”

Teşkilat-ı Mahsusa Başkanı Binbaşı Süleyman Askeri’nin talimatı ile 5 Eylül 1914 tarihinde Kafkaslarda konuşlu Rus Ordusu’nun bulunduğu cephenin gerisine Hemas-Pakir-Altunbulak-Ömeroğlu-Kısır Dağı yoluyla yeraltı unsurunu oluşturacak ve istihbarat toplayacak üç kişi gönderilmiştir (Tetik, 2018: 10).

Vazifeleri şunlardır; Kafkasya’da genel bir ihtilal tertibi ile savaş başladığında Türk ve Müslümanları silahlandırmak ve Osmanlı Ordusu’nun Kafkasya’ya yapacağı harekâta yardım etmektir. Yeminleri ise şöyledir: “Moskoflar mağlup ve Kafkasya’daki bütün kavimlerin mesut olmasına ve Kafkasya’nın Rus boyunduruğundan kurtulmasına tam bir vicdani kanaatimle ölünceye kadar çalışacağım. İcap ettiği dakikada severek hayatımı feda edeceğim ve üstlendiğim hizmeti her türlü hizmetlere üstün tutarak dakikası dakikasına icra edeceğime dinim ve namusum üzerine yemin ederim. Vallah billah” (Hiçyılmaz, 2016: 263)

Süleyman Askeri Bey, Kafkasya’ya yönelik girişimleri tek çatı altında toplamak amacıyla 5 Ekim 1914 günü Teşkilat-ı Mahsusa ya bağlı bir Kafkas İhtilal Cemiyeti’nin kurulmasına karar verildiğini Bahattin Şakir Bey’e bildirmiştir. Süleyman Askerî Bey’in, Bahattin Şakir Bey’e gönderdiği telgrafta; Kafkas İhtilalini belli bir merkezde ve belirli bir düzende yürütebilmek için Bahattin Şakir Bey ile beraber, Grebeneli Binbaşı Bekir ve Van Polis Müdürü Muhittin Beyler ile Erzurum’dan katılacak diğer iki üyeden oluşan genel bir merkezin oluşturulması istenilmiştir. Bu merkez Teşkilat-ı Mahsusa ya bağlı olarak faaliyet gösterecektir (ATASE, BDH. Kls. 246, Dos. 705, Fih. 1-30).

Osmanlı İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaşı’na katılmasından kısa bir süre önce Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kafkasya’da oluşturduğu yeraltı unsurlarında görevlendirilen mensuplarından istihbarat yaparak şu bilgileri toplamaları istenmiştir; (Tetik, 2018: 10-11)

“1.Sarıkamış, Kars, Ardahan, Kağızman, Oltu, Gümrü’deki (Aleksandropol) Rus Piyade alayları, topçu süvari alayları ve numaraları. 2.Kars-Tiflis-Bakü bölgesinde askeri birlikler ve Ermeniler varsa numaraları nedir? Bakü’den, Tiflis’ten gelen nakliyat nedir? Asker mi, cephane mi geliyor? 3.Kars’ta ne kadar erzak cephane var? Nerelerde en kuvvetli istihkamları var? Nereyi en çok tahkim ediyorlar? Şu anda Kars’ın etrafında tahkimat işlerine devam ediyorlar mı? 4.Kafkas Ordusu harekete tamamen hazır mıdır? Bunlara bir emir verilmiş midir? Kafkas Ordusunda Almanlara karşı gitmiş veya gidecek asker var mıdır, varsa bunların tümen, alay numaraları ve isimleri nelerdir? 5.Revan, Batum taraflarında ne işitiliyor? Ne kadar asker var? Alayların numaraları nedir? İstihkâm yapıyorlar mı? 6.Ruslarda Erzurum, Van, Trabzon üzerinden ilerlemek fikri mi var, yoksa Osmanlı Ordusunun ilerlemesini mi bekliyorlar? İlerlemek fikri varsa ne kadar kuvvetin Erzurum’a Van’a veya Trabzon’a gideceği işitiliyor ve bunlar ne zaman hareket edecekler? 7.Eğer Osmanlıların ilerlemesini bekliyorlarsa, nerede karşılayacaklarını söylüyorlar? 8.Rus askerlerinin Osmanlılarla harp etmeye dair fikirleri nedir? Memnunlar mı, değiller mi? 9.Müslümanların, Gürcülerin, (…) ve Ermenilerin bu husustaki fikirleri nedir? 10.Askerlerin elbiseleri, donatımları tamam mıdır? Az mı besleniyorlar? Maaşları veriliyor mu? 11.Rusya’nın içinden ne haberler geliyor? 12.Rusya donanması nerededir? Trabzon sahillerinde ne maksatla geziyor? 13.İran içindeki kuvvetlerden ne gibi haberler duyuluyor? Ne kadar kuvvet var? Alay numaraları ve sınıfları nedir? Buradaki kuvvetin amacı, tedarikleri, Hint karargâhı nedir? 14.Ordu, Kolordu ve Tümen Komutanları kimlerdir? Ordu ve Kolordu karargahları nerededir? Bu karargâhlarda çok faaliyet var mı? 15.Osmanlı Ordusu ilerlerse Müslümanların, Gürcülerin, Ermenilerin tertibi nedir? Bunlardan hangisi ne gibi yardımda bulunacaktır? Ne derecede fedakârlık yapabileceklerdir? Her kasabadan kaç kişi, hangi silahla çıkacaktır? Rusların ilerlemesi durumunda tertibatları nelerdir? 16.Çar'ın kardeşi Ordu komutanı olarak Kafkasya’da mıdır?

Teşkilat, Kafkasya’ya gönderdiği mensuplarından bölgede oluşabilecek yeni durumlara göre, yukarıda görülen çalışma gibi yeni bilgi ve belgeler toplamalarını istemiştir. Bu bilgileri toplarken, Ruslar dışında bölgede yaşayan Müslümanlar ve diğer halktan bilgiler almaya, askeri birliklere sızarak bu bilgileri teyit etmeye çalışacaklardır. İstihbarat toplama görevleri dışında bölge halkını ve Müslümanları Ruslara karşı birleşmeye, karşı durmaya yüreklendirecek ve isteklendireceklerdir. 

Bibliyografya

ATASE (Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi)
AYDEMİR, Şevket Süreyya, (2017) Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul.
BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)
BAY, Abdullah, (2015) Birinci Dünya Savaşı’nda Gürcü Lejyonu ve Faaliyetleri, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S.18, s. 79-80, Trabzon.
BAYUR, Yusuf Hikmet, (1991) Türk İnkılabı Tarihi Cilt: III 1914-1918 Genel Savaşı Kısım: I, Türk Tarih Kurumu, İstanbul.
BİLGİN, Mehmet, (2017) Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Operasyonları, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
ÇAKMAK Fevzi, (2005) Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
EKSİK, Betül, (2018) Siyasi ve Sosyal Açıdan Kafkas Cephesi (1914-1918), Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, Mart 2018.
GÖRGÜLÜ İsmet, (2014) On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922 Balkan-Birinci Dünya ve İstiklal Harbi, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
HİÇYILMAZ, Ergun, (2016) Teşkilatı Mahsusa, Kaynak Yayınları, İstanbul.
KARAL, Enver Ziya, (2011) Osmanlı Tarihi IX. Cilt İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
ÖZAKINCI, Cengiz, (2009) Türkiye’nin Siyasi İntiharı Yeni-Osmanlı Tuzağı, Otopsi Yayınları, İstanbul.
SANDER, Oral, (2008) Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
ŞİMŞEK, Erdal, (2004) Türkiye’de İstihbaratçılık ve MİT, Kum Saati Yayınları, İstanbul. 
TANSU Samih Nafiz, (2016) İki Devrin Perde Arkası, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul
TETİK, Ahmet, (2018) Teşkilat-ı Mahsusa Tarihi Cilt I: 1914-1916, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
YALÇIN, Hatice, (2008) Harp Ceridesi (Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Tokat.     
YÜKSEL Çağdaş, (2019) Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Teşkilat-ı Mahsusa, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Denizli, Mart 2019.
ZÜRCHER, Erık Jan, (2018) Millî Mücadelede İttihatçılık, İletişim Yayınları, İstanbul.