Elif Aybike DEMİR'in 14 Kasım 2023 tarihli yazısı: Black Friday ve Onyomani
Kasım ayı işte yine "efsane, muhteşem, harikalar ötesi, süper, beklenen" ya da artık siz adına ne diyorsanız o büyük çılgın alışveriş fırsatı(!) cuması/cumaları ve haftalarıyla karşımızda.
Ana vatanı Amerika Birleşik Devletleri (ABD) olan bu cuma, aslında başlarda yalnızca bir şükran günüydü. Elbette kapitalizm bunu da kaçırmadı ve ta taa... Black Friday (Kara Cuma). Uygulamanın adı her ne kadar Müslüman kesimlerce (sanki hiç o çılgınlığa/taşkınlığa dâhil olmuyorlarmış gibi) rahatsızlıkla karşılanmış ve İslam âleminin kutsal günü olan cumayı aşağılamak için kasıtlı şekilde seçilerek adına "kara cuma" denildiği savunulmuşsa da büyük indirim kampanyalarının düzenlendiği bugünün isminin kara olmasının nedeni; alışveriş esnasında aklını yitirmiş gibi hareket eden insanların birbirlerine zarar vermeleri, yaralamaları, trafikte oluşan problemler ve bütün o izdiham görüntüleri.
Yılın geri kalan dönemlerinde de internet üzerinden yapılan alışverişlerde siber suçlular tarafından mağdur konuma düşürülme ihtimali bulunsa da tüm dünyada online alışverişlerin çok daha yoğun gerçekleştirildiği bu gibi kampanyalarda her zamankinden daha dikkatli davranılması gerekmektedir. "Ne yapalım öyleyse internetten alışveriş yapmayı bırakalım mı" tarzındaki sorulara uzmanlar, bu yöntemin; zaman tasarrufu sağlaması, binlerce markayı, binlerce ürünü oturduğunuz yerde önünüze seriyor olması vb. nedenlerle mantıksız olmadığını söylemektedir. Uzmanların online alışveriş sırasında kendimizi güvende hissettirecek önlemlerle ilgili tavsiyeleri ise şu şekilde sıralanabilir: Güvenli bir bağlantı kullanmaya özen göstermek, alışverişleri kendi cihazlarımızla yapmak, sahte indirim fırsatlarına karşı temkinli olmak, URL'yi her zaman kontrol etmek, kredi kartı veya sanal kredi kartı kullanmak, güvenlik yazılımının güncelliğine dikkat etmek.
"Peki neden insanlar bu çılgınca görüntülere sebep olacak şekilde alışveriş yapmaktadır" sorusuna cevap bulmaya çalışıldığında da karşımıza "onyomani" kavramı çıkmaktadır. Onyomani; takıntılı düzeyde, kompülsif bir biçimde satın alma, ihtiyaç dışı ve kontrolsüz şekilde para harcama, para harcama yoluyla zihinsel meşguliyet sağlama" olarak açıklanan alışveriş bağımlılığıdır.
Onyomani ile ilgili olarak psikologların ortak görüşleri ise şu yönde: Alışveriş, eskiden maddi ihtiyaçların karşılanması demekti ama artık duygusal ihtiyaçların da karşılanması anlamına gelmektedir. Satın almak, sahip olmak ihtiyaçları karşılamada bir araçken bazen güç ve güven duygusu da verdiği için insanlar alışveriş yaparak kendilerini güvende hissetmeyi tercih etmektedir. İnternet ortamındaki platformlarda hızla aldığımızı yine hızla kullanıp atmak gibi yanıltIıcı, kâr amacı güden algılar yaratılmaktadır. Bireylerin zayıf kontrol mekanizmalarını kullanan bu algılar, kişileri birtakım olumsuz eylemlere sevk etmektedir (burada olumsuz eylemlerle kastedilenlerden biri onyomanidir).
Onyomaniyi tetikleyen etkenler arasında şunlar yer almaktadır: Sosyal medya (hashtagler, etiketler, günlük hikâyeler, influencerlar), viral etki, marka kabileciliği ve elitlik algısı.
Onyomanik insanların ortak özelliklerine bakıldığındaysa; içe kapanık, öz güven eksikliği yaşayan, kendi yeteneklerine inanmayan, kişisel özellikleri yerine satın alabileceklerine değer veren, kendilerini sözel olarak ifade edemeyen, yaşadıkları sorunları açıklayamayan, almak istedikleri şeye ihtiyaçlarının olmadığını bilmelerine rağmen alma dürtülerine hizmet edecek kendilerince mantıklı sebepler üreterek o tavır içerisinde hareket eden kişiler oldukları görülmektedir.
