Mehmet KÜÇÜKEKEN'in 17 Mayıs 2023 tarihli yazısı: Makro Ekonomi Projesi - 2

"ÜRETİM MODELİ İÇ DİNAMİKLERİNDE ÇARPAN ETKİSİ OLUŞTURMA İLKELERİ İLE ARTAN İÇ TALEBİN GETİRDİĞİ REFAHIN MAKRO EKONOMİ ÜZERİNDEKİ POZİTİF YÖNLÜ SÜRDÜRÜLEBİLİR BÜYÜME ETKİSİ" - 2

1.1. Hazine ve Maliye Bakanlığı Tarafından Yürütülen Fahiş Fiyat Denetimleri:

Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından, vergi kayıp ve kaçağının önlenmesi amacıyla ekonomik gelişmeler göz önüne alınarak ülke çapında aralıksız olarak yaygın ve yoğun vergi denetimleri ile sektörel bazda denetimler yapılarak sonuçları takip edilmekte ve belge düzenine riayet etmeyenler hakkında gerekli idari işlemler tesis edilmektedir.

Enflasyon ile mücadele kapsamında fahiş fiyat artışları ve piyasada oluşması muhtemel stokçuluğun tespitine yönelik vergi incelemelerine esas teşkil etmek üzere Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı tarafından belirlenen sektörlere/mükelleflere yönelik olarak vergi müfettişlerinin koordinasyonunda gelir uzmanları ile birlikte saha denetimi çalışması yapılmıştır.

Bu doğrultuda faaliyet alanları ile ciro büyüklükleri dikkate alınarak Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı risk analiz sistemleri sonuçlarına göre belirlenen otomotiv, gıda, sanayi, motosiklet, sıvı yakıt, mobilya, halı, alkollü-alkolsüz içecek, boya, çimento, ayakkabı, makine, tütün ürünleri, demir-çelik, tekstil, beyaz eşya, temizlik malzemesi, kozmetik, rüzgâr türbini, inşaat malzemesi, cerrahi-tıbbi malzeme, kâğıt, plastik, kırtasiye, asansör, motorlu kara taşıt parçalan, yangın söndürücü, prefabrik, hayvan yemi, gübre, zirai endüstriyel kimyasal ürünler, tahıl, hayvancılık, tekstil ürünleri imalatı, çiçek/bitki toptan ticareti, hububat depolama/antrepoculuk (lisanslı depoculuk), tekstil ürünleri imalatı ve şeker toptan ticareti vb. sektörlerde faaliyet gösteren mükelleflerin 40 ilde bulunan 29.765 adresinde saha denetimi çalışması icra edilmiştir.

Saha denetimi çalışması gerçekleştirilen 29.765 adres içerisinde; mükellef yetkilisi, çalışanı vb. beyanlarına göre varlığı vergi müfettişlerince tespit edilen ve mükelleflerin faaliyetleriyle uyumlu olan ilave adresler de yer almaktadır.

Mükelleflerin; Daire Başkanlığı bulunan Adana, Ankara, Antalya, Bursa, İstanbul. İzmir, Gaziantep, Kocaeli, Konya illeri başta olmak üzere toplam 40 ilde 29.765 adrese gidilerek gerçekleştirilen saha denetimi çalışmaları neticesinde fiili envanter tutanakları düzenlenmiştir. Saha denetimi çalışması kapsamında düzenlenen tutanaklarda; denetime konu mükelleflerin fiili stok durumlarının tespiti, ticareti yapılan emtianın 1, 3, 6 ve 12 ay önceki fiyatlarının izlenmesi, 12/01/2022 tarih ve 5096 sayılı Cumhurbaşkanı Kararına göre belirlenen yeni ÖTV oranlarının güncel otomotiv fiyatlarına yansıtılıp yansıtılmadığı ile 12.02.2022 tarih ve 5189 sayılı Cumhurbaşkanı Kararına göre belirlenen yeni KDV oranlarının mal ve hizmet fiyatlarına yansıtılıp yansıtılmadığının anlaşılmasına yönelik tespitler yer almaktadır.

Fahiş fiyatların denetimini sağlamak amacı ile belirlenen kriterler kapsamında piyasa denetimine tabi tutulacak mükelleflerin belirlenmesi, belirlenen mükelleflerin denetim birimleri ile paylaşılması, bu mükellefler nezdinde denetim birimleri aracılığıyla piyasa denetimi ve fiili envanter çalışmalarının yürütülmesi ve piyasa denetimi çalışma sonuçlarının değerlendirilerek yapılacak risk analiz çalışması sonucunda incelemeye sevk edilmeleri çalışmaları yürütülmektedir.

Ayrıca Ticaret Bakanlığı İç Ticaret Genel Müdürlüğünce yürütülen fahiş fiyat artışına yönelik denetim sonuçları da risk analizine tabi tutularak değerlendirilmektedir. Denetim faaliyetlerinin tamamlanması akabinde denetime tabi mükellefler nezdinde düzenlenen tutanaklar risk değerlendirmesine tabi tutularak riskli bulunan mükellefler için vergi inceleme süreci başlatılmıştır.

1.2. Ticaret Bakanlığınca Yürütülen Fahiş Fiyat Denetimleri:

Pandemi sürecinin başlangıcında 17 Nisan 2020 tarihinde, 6585 sayılı Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanunda yapılan değişiklikle; fahiş fiyat artışı ve stokçuluk uygulamalarını engellemek amacıyla Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu oluşturulmuştur. Kurulun Sekretaryası Ticaret Bakanlığınca yürütülmektedir.

Perakende işletmelerin fahiş fiyat artışı ve stokçuluk uygulamalarının denetlenmesine ilişkin usul ve esaslar 28.5.2020 tarihli "Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu Yönetmeliği" ile belirlenmiştir. 2022 yılı için belirlenen yeniden değerleme oranı uyarınca, bir mal veya hizmetin satış fiyatında fahiş fiyat artışı yapan üretici, tedarikçi ve perakende işletmeler hakkında; 14.860 TL'den 148.607 TL'ye kadar; piyasada darlık yaratıcı, piyasa dengesini ve serbest rekabeti bozucu faaliyetler ile tüketicinin mallara ulaşmasını engelleyici faaliyetlerde bulunan üretici, tedarikçi ve perakende işletmeler hakkında ise 100.000 TL'den 2.000.000 TL'ye kadar idari para cezası verilebilmektedir.

Ticaret Bakanlığı koordinasyonunda; ilgili Bakanlıklar, TOBB ve TESK temsilcileri ile üretici ve tüketici örgütleri ve perakende sektörü temsilcilerinden (13 üye) oluşan Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulunun göreve başladığı günden bu yana 1.172 firma hakkında idari para cezası uygulanmıştır. (Ağustos 2022)

Bununla birlikte, Ticaret Bakanlığı Müfettişlerince otomobil bayilerine yönelik gerçekleştirilen denetimler neticesinde; tüketicilerin mallara ulaşmasını engelleyici ve piyasada darlık yaratıcı faaliyetlerde bulunarak stokçuluk yaptığı değerlendirilen otomotiv bayilerinin her birine 2021 yılı için ceza üst sınırı olan 545.550 Türk Lirası idari para cezası uygulanmıştır.

Diğer taraftan, zincir marketlerde özellikle temel gıda ve ihtiyaç maddelerinde fahiş fiyat artışları olduğuna ilişkin şikâyetler uyarınca Ticaret Bakanlığı Müfettişlerince, pirinçten ayçiçek yağına, deterjandan bebek mamasına kadar birçok temel gıda ve ihtiyaç ürününde geniş çaplı denetimler gerçekleştirilmiştir.

Ayrıca gerek Ticaret Bakanlığına yapılan şikâyetlere bağlı olarak gerekse re'sen olmak üzere fahiş fiyat artışı ve stokçulukla mücadelede 81 ilde Ticaret İl Müdürlükleri kanalıyla denetimler gerçekleştirilmektedir. Bu doğrultuda, piyasa gözetim ve denetim faaliyetleri merkezde Ticaret Bakanlığı Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı, yerelde ise Ticaret Bakanlığı taşra teşkilatı üzerinden aralıksız şekilde devam etmektedir. Bu kapsamda 81 ilde Ticaret İl Müdürlüklerince gerçekleştirilen haksız fiyat denetimlerinde toplam 40.694 firma ve 231.556 ürün denetlenmiştir.

1.3. Adalet Bakanlığı Tarafından Fahiş Fiyat Artışlarına Yönelik Yapılan Düzenlemeler:

23.6.2022 tarihli ve 7413 sayılı Hâkimler ve Savcılar Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunla, 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun "Fiyatları etkileme" kenar başlıklı 237'nci ve "Mal veya hizmet satımından kaçınma" kenar başlıklı 240ıncı maddelerinde düzenlenen suçların cezaları, madde gerekçelerinde de belirtildiği üzere anılan suçlarla etkin mücadele edilebilmesi ve stokçuluk faaliyetlerinin önlenebilmesi amacıyla artırılmıştır.

Bu kapsamda, Türk Ceza Kanununun;

- "Fiyatları etkileme" kenar başlıklı 237'nci maddesinde;

o "İşçi ücretlerinin veya besin veya malların değerlerinin artıp eksilmesi sonucunu doğurabilecek bir şekilde ve bu maksatla yalan haber veya havadis yayan veya sair hileli yollara başvuran kimseye bir yıldan üç yıla kadar hapis ve adlî para cezası verilir.

o Fiil sonucu besin veya malların değerleri veya isçi ücretleri artıp eksildiği takdirde ceza yarısı oranında artırılır,

o Fail, ruhsatlı simsar veya borsa tellalı ise ceza ayrıca yarısı oranında artırılır."

- "Mal veya hizmet satımından kaçınma" kenar başlıklı 240'ıncı maddesinde;

o "(1) Belli bir mal veya hizmeti satmaktan kaçınarak kamu için acil bir ihtiyacın ortaya çıkmasına neden olan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır." hükümlerine yer verilmiştir.

1.4. Gıda ve Diğer Ürünlerde Fahiş Fiyat Artışına Yönelik Alınan Önlemler:

a) Hazine ve Maliye Bakanlığı:

Gıda ürünlerinde fahiş fiyat artışlarına yönelik olarak TMO tarafından alınan önlemler aşağıda yer almaktadır:

- TMO tarafından et, süt ve yem üreticilerinin maliyetlerini azaltmak ve hayvansal gıdalarda tüketiciler açısından daha uygun bir fiyatın oluşmasına katkı sağlamak amacıyla piyasaya göre daha uygun bir fiyatla 2021 yılı Temmuz ayından itibaren yemlik arpa satışları. Ekim ayından itibaren de mısır satışları yapılmıştır. Hasat dönemi sonrasında uygun fiyatlı yemlik arpa ve mısır satışlarının tekrar başlaması öngörülmektedir.

- 2021 Eylül ayından itibaren uygulanan un regülasyonu kapsamında TMO stoklarındaki ekmeklik buğdayın, un fiyatlarını piyasaya göre daha uygun seviyede tutacak şekilde un fabrikalarına taahhütname karşılığı satışı yapılmakta, böylece ekmeğin uygun bir fiyatla tüketilmesine katkı sağlanmaktadır.

- 2022 yılı hasat döneminden itibaren TMO tarafından açıklanan buğday ve arpa alım fiyatları (piyasa gelişmeleri doğrultusunda 30.06.2022 tarihinde yukarı yönlü güncellenmiştir) ve TMO alım primi (buğday 1.000 TL/ton. arpa 500 TL/ton) sayesinde hububatta yurt içi fiyat dengesinin korunması ve regülasyon faaliyetlerinin ithalat yerine yurt içi alımlarla yapılması amaçlanmaktadır.

Üreticilerimizin girdi maliyetlerinin azaltılması, hububat üretiminde verim kaybının engellenmesi ve çiftçilerimizin küresel girdi fiyatlarındaki artıştan en az şekilde etkilenmesini teminen 2022 yılında hububat üreticilerine 50 TL/da ek girdi desteği sağlanmıştır.

Süt üreticilerinin maliyetlerinin azaltılmasına ve piyasada tüketiciler açısından daha uygun bir süt fiyatı oluşmasına katkı sağlanmasını teminen çiğ süte litre başına 20 kuruş olarak uygulanmakta olan destek tutarı 1 Mart-15 Mayıs döneminde litre başına 1 TL olarak uygulanmıştır.

Üretici gelirlerinin korunması ve üretim maliyetlerinin azaltılabilmesini teminen 2022 yılında çiftçilerimize doğrudan nakden ödenen tarımsal desteklere ilişkin olarak 25.8 milyar TL olan destekleme bütçesi ek bütçeyle birlikte 39,2 milyar TL'ye yükseltilmiştir.

Piyasada arz açığı ve bundan kaynaklı fiyat artışları yaşanmamasını teminen özel sektör tarafından da gerektiğinde hububat, ayçiçek yağı ve bazı bakliyat ürünleri ithalatı yapılabilmesi için gümrük vergileri 31.12.2022'ye kadar sıfırlanmıştır.

Öte yandan, 2022 yılında enflasyonla mücadele kapsamında vatandaşların alım gücünü desteklemek amacıyla KDV oranında indirimler yapılmıştır.

Gıda ürünlerindeki KDV yüzde l'e indirilmiş, gıda ürünlerinin toptan-perakende satışlarında farklılık ortadan kaldırılarak uygulama kolaylığı sağlanmıştır.

Meskenlerde ve tarımsal sulamada kullanılan elektrik teslimlerinde KDV oranları yüzde 8'e indirilmiştir.

Sabun, şampuan, deterjan. ıslak mendil, tuvalet kağıdı, kağıt havlu, bebek bezleri gibi temel temizlik ürünlerinde ve yeme içme hizmetlerinin tamamında KDV oranı yüzde 18'den yüzde 8'e indirilmiştir.

b) Tarım ve Orman Bakanlığı:

Son yıllarda yaşanan ekonomik krizler, iklim değişikliğinin artan etkisi, Kovid-19 salgını sonrası tedarik zincirinde yaşanan kırılmalar, emtia ve özellikle enerji fiyatlarındaki yükselişle birlikte Rusya-Ukrayna arasında baş gösteren savaş gıda arz güvenliğine yönelik endişeleri tüm dünyada artırmıştır.

Gelişmiş ülkelerde dâhil olmak üzere gıda arz güvenliğine yönelik endişelerinin arttığı bu dönemde ülkemizde stratejik tarım ürünlerinde arz sıkıntısı yaşanmamıştır. 2022 yılında bitkisel üretimin rekor kırması beklenmekte, büyükbaş, küçükbaş, kanatlı ve arıcılıkta yürütülen çalışmalarla hayvansal üretim artmaktadır.

Tarım sektöründe 2002-2021 yıllarında yaşanan gelişmeler bazı göstergelerle aşağıda sunulmaktadır.

- Tarım sektörü son 19 yılın 15'inde büyüme göstermiştir.

- Tarımsal GSYH, 25.1 milyar dolardan yüzde 78,1 artışla 44.7 milyar dolara yükselmiştir.

- Bitkisel üretim miktarı, 98 milyon tondan yüzde 20 artışla 117.9 milyon tona ulaşmıştır.

- Büyükbaş hayvan sayısı, 9,9 milyondan yüzde 81 artışla 17,9 milyon başa, küçükbaş hayvan sayısı 32 milyondan yüzde 83 artışla 58,5 milyon başa ulaşmıştır.

Tarım ve Orman Bakanlığı, son dönemde artan arz güvenliği risklerine cevaben birçok tedbiri hayata geçirmiş olup bunlardan biri de yeni kurulan Arz Güvenliği Daire Başkanlığı olmuştur. Stratejik ürünlerin üretiminin yeterlilik sürecini analiz etmek ve tedbir önerileri geliştirmek, yurt içi ve yurt dışı gelişmelerin izlenmesi Arz Güvenliği Daire Başkanlığının başlıca görevleri arasındadır.

Bakanlığımız, Gıda ve Tarımsal Ürün Piyasaları İzleme ve Değerlendirme Komitesinin üyesi olarak da gıda ve tarımsal ürün piyasalarındaki gelişmeleri takip ederek yapısal ve konjonktürel sorunları belirleme ve çözüm önerileri geliştirme amacı doğrultusunda başta Hazine ve Maliye Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı ve Merkez Bankası olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşlarla yakın işbirliği içinde çalışmaktadır.

Ayrıca Bakanlığımız ilgili kuruluşları Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) ve Et ve Süt Kurumu (ESK) tarafından piyasalarda arz-talep dengesi ve fiyat istikrarını sağlamak üzere un, yem ve kırmızı et gibi ürünlerde regülasyon faaliyetleri yürütülmektedir.