Sokak Röportajının da Kuralları Var

Ahmet KÖPRÜLÜ'nün 20 Mart 2023 tarihli yazısı: Sokak Röportajının da Kuralları Var

Sokak röportajları ülkemizde giderek yaygınlaşırken, eğitimsiz ve yayıncılık ilkelerine uzak kişilerin de bu alana girmesi, kural tartışmalarını da beraberinde getirdi.

Batı ülkelerinde halka açık bir yerde, cadde ya da sokakta yanından geçen insanlara belirli bir konu hakkında fikirlerinin sorulduğu radyo veya televizyon yayınına İngilizce karşılığıyla Vox Pop (*) (sokak röportajı) deniliyor ve Vox Pop’un belirli yayıncılık kuralları var.

Sosyal medya kullanımının yaygınlaşmasıyla sokak röportajları ülkemizde de takip edilen yaygın iletişim araçları arasına girdi. Ancak Batı yayıncılığında belirli yayın ilkeleri ve etik kuralları olan sokak röportajları ile ülkemizdeki örnekleri arasında belirgin farklılıklar göze çarpıyor.

Binlerce kişinin sosyal medyada fenomen olmaya çalıştığı ülkemizde sokak röportajcıları izlenme oranları ile öne çıkıyor. Ancak eğitimsiz ve yayıncılık ilkelerine uzak kişilerin de bu alana girmesi beraberinde bazı olumsuzlukları da getiriyor. Bizim sokak röportajlarında soru yönelttiği kişiyi azarlayanı mı ararsınız, küçümseyeni mi, gizliden alaya alanı mı, bizde hepsi var. Sorularda “Yönlendirme” çabası çok açık bir şekilde göze çarpıyor. Hatta yanıtını beğenmediği kişiyle tartışmaya girmek, kendi görüşünü dayatmaya çalışmak normal sayılıyor.

İşini düzgün bir şekilde yapmaya çalışanların dışında kalan bu kesimden bir sokak röportajcısının çektiği bir videoyu sosyal medyadan izledim. Kapkara bir gözlük, kirli sakal, kabadayı üslupla, karşısındaki yaşlı bireyi aşağılayıp, ezmeye çalışan sözde röportajcı, finali de “Dayı sen Alzheimer mı oldun ya” sözleriyle yapıyor.

Geçmiş aylarda tepki çeken bir başka sözde fenomen, Türklerin yoğun olduğu bir Avrupa ülkesinde o ülkenin vatandaşı bir genç kızı yolda durduruyor ve bozuk İngilizcesi ile sözüm ona röportaj yapmaya çalışıyor. Röportaj aralarında “Nasıl da kafaladım ama…” tarzında argo, belden aşağı utanç verici yorumlar yapmaktan da geri kalmıyor. YouTuber röportajcı, Türk işçilerinin çalışkanlıkları, dürüstlükleri ve nezaketleri ile bulundukları ülkenin vatandaşları ile yıllardır özenle kurduğu değerli atmosferi, beş dakikalık video için yerle bir etmekten çekinmiyor.

Yönlendirme ve genelleme yapılmamalı

Bizim fenomenlerin “tıklanma” uğruna gözleri kararmışken ilkeli yayıncılığın benimsendiği toplumlarda  “Vox Pop” yani “sokak röportajları” belirli yayıncılık ve etik ilkeleri ile yapılıyor.

Batı yayıncılığının belirlediği Vox Pop’un ilk kuralına göre röportaj, homojen bir sosyolojiye sahip olmayan bireylerle bir yaya bölgesinde yapılır ve kişilere belirli bir konudaki bilgileri veya görüşleri doğrultusunda soru yöneltilir.

Vox Pop’ta siyasi meseleler hakkında yoldan geçenlerin kısa ve öz yanıtları alınabilir ancak röportajcının kendi tarafını kesinlikle belli etmemesi gerekiyor. Mesela; “Ülkenin giderek yoksullaşması hakkında ne düşünüyorsunuz” yerine, “Hükûmetin ekonomi yönetimini nasıl değerlendiriyorsunuz” sorusunu sormak gibi.

Sokak röportajları genel olarak herhangi bir konuda halkın sahip olabileceği farklı görüşleri ortaya koymak için kullanılır. Oysa bazen muhabirin ya da kanalın desteklediği görüşler ön plana çıkartılıp daha çokmuş gibi verilir. Bu nedenle haberin herhangi bir yerinde “halk bu konuda … düşünüyor” şeklinde bir yorumla 3-5 kişiden aldığınız görüşün tüm halka ait olduğu iddiasında bulunulmaması gerekiyor.

Sokak röportajında sorunun yalnızca bir kez sorulması ve röportajın yalnızca yanıt verenlerin yanıtlarından oluşmasına dikkat edilmesi gerekiyor. Vox Pop’ta yaş gruplarının yanı sıra kadın-erkek oranlarının da dengeli olmasına özen gösterilmesi, röportajda kişilerin kadrajın solunda ve sağında durmalarına dikkat edilmesi vurgulanıyor. voxpops.com‘un, soruların hazırlanması ve sorulması sürecinde dikkat edilmesi gerekenleri derlediği 12 maddelik özet şöyle:

1. Sorulan soruların amaçla uyumlu olduğundan emin olun.

2. Evet/hayır şeklinde cevaplanabilecek sorulardan uzak durun.

3. Kısa ve takip etmesi kolay sorular sorun. Eğer soru uzunsa, iki ayrı soruya bölün.

4. Hitap ettiğiniz demografiye göre sorunun dilini formüle edin. Argodan kaçının.

5. Katılımcıyı konuşmaya teşvik edecek, rahatlatacak ifadeler kullanın.

6. Fazla soru sormayın. İnsanlar zaman kaybetmek istemezler.

7. Sorularınızı önceden iş arkadaşlarınız ya da arkadaşlarınız üzerinde test edin.

8. Acele etmeyin, birden fazla deneme yapabilirsiniz. Rahat olun.

9. Yeni soru sormak için daima katılımcının sözünün bitmesini bekleyin. Yoksa sesler birbirine karışabilir. Geleneksel söyleşilerde olduğu gibi söz kesmeyin.

10. Söyleşinin ana fikrine mümkün olduğu kadar sadık kalın.

11. İyi cevapları not edin. Kurgu aşamasında işinizi kolaylaştıracaktır.

12. Verilen cevapların soruyu içermesine gayret edin. Mesela soru “En sevdiğiniz yemek ne” ise cevabın “En sevdiğim yemek pizzadır” olması ya da katılımcının soruyu tekrar etmesi işinizi kolaylaştırır.

Ayrıca eğer 18 yaşın altında biriyle röportaj yapacaksanız, Türkiye’de de ailesinden (yasal olarak çocuktan sorumlu olan kişiden) mutlaka yazılı izin almalısınız.

BBC Akademi ise sokak röportajı öncesinde daima hazır olunmasının önemine dikkat çekiyor. BBC, kamera ve mikrofonun açık olması gerektiğini belirtirken, röportaj verenin hiçbir koşulda bekletilmemesi gerektiğini ve katılımcıların rızasının alınmasının gerekliliğine vurgu yapıyor. Sokak röportajlarında sokaktan geçen kişilere “pusu” kurarak ansızın mikrofon uzatmak da hoş karşılanmıyor. Güvenilirliği pekiştirebilecek yöntemlerden biri de mikrofonun üzerine kurumun logosunu eklemek. Röportaj teklifi, kibar bir tavırla yapılmalı. Kişilerin zaman sorunu ya da çekingenlikle röportajı reddetmesine hazır olmak ve anlayışla karşılamak gerektiği unutulmamalı.

Cevapların kurgulanması sürecinde de dikkat edilmesi gereken belli noktalar mevcut. Habere dâhil edilen cevapların; genç, yaşlı, kadın, erkek nüfus ve lehte, aleyhte görüş açısından dengeli olması en önemli kriter. Eğer röportajlar, kendi başına bir YouTube içeriğiyse soruyu başlığa çekerek ya da videonun başına altyazı olarak ekleyerek göstermek mümkün.

Deutsche Welle’nin sokak röportajı kılavuzunda ise bu biçimin kendi başına bir içerik olamadığı, bir haberin ek aracı olarak düşünülmesi gerektiği belirtiliyor. Bir siyasetçiyle yapılan röportajın bir bölümünde eklenerek içeriği güçlendirebilecek ya da bir haberin uzantısı olarak düşünülmesi gerektiği söyleniyor.

(*) Vox Pop: Latince vox populi (halkın sesi)